تقوا(پرهیزکاری)

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

پیشگفتار:

تقوا یک نیروى باز دارنده درونى است که در وجود انسان به وجود می آید و او را در برابر ارتکاب کارهای خلاف حفظ مى‏کند. کمال تقوا آن است که علاوه بر دوری از گناهان و محرمات، از مشتبهات نیز اجتناب شود. تقوا داراى مراحل، شاخه ها و آثاری است که در پاسخ تفصیلی به آنها پرداخته ایم. تقوی از لوازم ایمان است چرا که خداوند متعال در چندین آیه می فرمایند:«یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله» مثلا در آیه 278 بقره و آیه 18 سوره حشر این ملازمت(تقوی و ایمان) در جاههای دیگری از قرآن به مناسبت های گوناگون نیز آ مده است مثلا در آیات 57 و 112 سوره مائده "تقوی الهی پیشه کنید اگر مومن می باشید"

تقوا در اصطلاح:

تقوا صفتی است که انسان را از گناه و نافرمانی خداوند متعال، باز می‌دارد و بر طاعت و بندگی او برمی‌انگیزد، به شخص متّصف به این صفت، متقی گفته می‌شود.

در ادبیات معارف اسلامی به معنای حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ اعم از محرمات و مکروهات.(1)(2)

تقوا در لغت:

تقوا اسم مصدر از ریشه«و ق ی»، در لغت به معنای پرهیز، حفاظت و مراقبت شدید و فوق العاده است.(3)(4)

اهمیت تقوا:

یکى از امورى که در فرهنگ اسلامى و متون دینى از اهمیت فوق العاده‏اى‏برخوردار است و بلکه به حق مى‏توان گفت اساس تمام کمالات و ترقیات ‏روحانى و معنوى انسان است، تقوا و پرهیزکارى و دورى از آلودگى‏ها و گناهان ‏است، زیرا آدمى اگر بخواهد به راه راست و صراط مستقیم راه یابد و از تعالیم ‏آسمانى و معارف قرآنى بهره‏مند شود، اساس آن تقواست که: «ذلک الکتاب لا ریب ‏فیه هدى للمتقین»(5)، و اگر بخواهد نزد پروردگار از کرامت و احترام بیشترى ‏برخوردار شود، معیار و زیربناى آن، تقواى برتر است، که«ان اکرمکم عند الله ‏اتقیکم»(6)، و اگر بخواهد در کوران حوادث و بحران‏ها و ظلمت‏هاى اوهام، حق‏را از باطل تشخیص داده و این دو را - در هر لباس و پوششى- از یک دیگر باز شناسد، مایه آن تقواست که:«ان تتقوا الله یجعل لکم فرقانا»(7)، و اگر بخواهد از اغواهاى شیطانى و وساوس نفسانى و تنگناهاى این جهان رهایى یابد و از شر این‏همه، جان سالم به در برد، پایه آن تقواست که:«و من یتق الله یجعل له مخرجا»(8)، و اگر بخواهد از ارزاق خداوندى - چه مادى و چه معنوى- بهره و نصیبى داشته ‏باشد، راه آن تقواست که:«و من یتق الله... و یرزقه من حیث لا یحتسب»(9)، و اگربخواهد اعمال خویش را از بیهودگى و بى‏حاصلى در آورده و به مرحله قبول‏ برساند، طریق آن تقواست که:«انما یتقبل الله من المتقین»(10)، و در نهایت اگر بخواهد در درگاه خدا محبوب و عزیز باشد و عاقبتش ختم به خیر شود، ریشه‏اش‏ تقواست که:«ان الله یحب المتقین»(11) «و العاقبه للمتقین»(12) .

بنابر این در بعد عمل، تقوا و پرهیز از گناه، اجتناب و دورى از محرمات، اساس هر خیر و زیر بناى هر سعادتى است و به همین دلیل، بر هر عملى مقدم است‏و انسان سالک پیش از آن که در انجام اعمال کوشش کند باید بر دورى از گناه‏اهتمام ورزد.رسول خدا(ص) خطاب به ابوذ(رض) مى‏فرماید:

یا اباذر((کن بالتقوى اشد اهتماما منک بالعمل))(13) اى ابوذر! باید کوششى که در مراعات تقوا اعمال مى‏کنى از کوششى که در انجام سایر اعمال به خرج مى‏دهى‏بیشتر باشد.

نیز بر همین اساس است که امیرمؤمنان على بن ابى طالب(ع) مى‏فرماید:((اجتناب السیئات اولى من اکتساب الحسنات))(14) دورى از بدى‏ها بر کسب‏ خوبى‏ها مقدم است‏.

پس اى عزیز! بدان همان گونه که فرد مریض بدون مراعات پرهیز، روى ‏صحت و سلامتى را نمى‏بیند -گر چه از قوى‏ترین و مؤثرترین داروها استفاده کند- شخص دور افتاده از حقایق و بیگانه با معنویات نیز، بدون مراعات تقوا روى‏معرفت و سعادت را نخواهد دید، هر چند پر مشقت‏ترین و مشکل‏ترین اعمال را انجام دهد.

از رسول خدا(ص) روایت است که آن حضرت فرمود:

((انکم لوصلیتم حتى تکونوا کالحنایا، و صمتم حتى تکونوا کالاوتار، ماینفعکم ذلک الا بورع))(15) به درستى که اگر از کثرت نماز همچون کمان خمیده و در اثر زیاد روزه گرفتن همچون زه کمان، باریک شوید، به حالتان مفید نخواهند بود مگر آن که تقوا پیشه کنید و از محرمات دورى کنید.

مولوى گوید:

ما در این انبار گندم مى‏کنیم                              گندم جمع آمده گم مى‏کنیم

مى‏نیندیشیم آخر ما به هوش                              کین خلل در گندم است از مکر

موش موش تا انبار ما حفره زدست                              و زفنش انبار ما ویران شدست

اول اى جان، دفع شر موش کن                              و آنگهان در جمع گندم جوش کن

بشنو از اخبار آن صدر صدور                              لا صلوه تم الا بالحضور

گرنه موشى دزد در انبار ماست                              گندم اعمال چل ساله کجاست؟

ریزه ریزه صدق هر روزه چرا                              جمع مى‏ناید درین انبار ما(16)

طبق ابیات فوق، مثل کسى که بدون اجتناب از معاصى، در به جا آوردن اعمال عبادى مى‏کوشد، مانند کسى است که بدون دفع شر موش دزد، گندم‏ها راذره ذره انبار مى‏کند، لذا همان طور که جمع گندم با وجود آفتى چون موش، جزرنج و زحمت‏حاصلى ندارد، به جا آوردن اعمال عبادى نیز -با ابتلاى به معاصى- جز خستگى و زحمت، حاصلى نخواهد داشت، زیرا گناهان مانند موش‏ها به‏جان گندم اعمال افتاده و همه را تباه و نابود مى‏سازند.

تقوا از منظر قرآن:

  از قرآن برمی آید که تقوی راه رستگاری و راه نجات است، نجات در دنیا و در آخرت، خداوند در قرآن متقین را بشارت می دهد بشارت به اجرکبیر، فضل کبیر، مغفره و اجر کریم و رحمت و رضوان و با عنایتی بهشتی و اینکه عاقبت بخیری در بهشت برای متقین می باشد، نکته مهم دیگری که از قرآن استفاده می شود این است که(تقوای الهی) به همراه اطاعت، هدف و خلاصه دعوت پیامبران می باشد.

 در سوره شعرا در شرح حال پیامبران همچون حضرت نوح(ع)، هود، صالح و لوط و شعیب و الیاس(علیهم السلام) بیان می کند که ایشان به قوم خویش می گفتند:«فاتقوالله واطیعون» به عنوان نمونه خداوند می فرماید:"قوم نوح رسولان را تکذ یب کردند، هنگامی که برادرشان نوح به آنان گفت: آیا تقوی پیشه نمی کنید مسلما من برای شما پیامبری امین هستم پس تقوی الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمائید، من برای این دعوت هیچ مزدی از شما نمی طلبم اجر من تنها بر پروردگار عالمیان است، پس تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمائید"(17)

    نکته دیگر اینکه، تقوی بهترین زاد و توشه است، ما همه انسان ها سفری مهم در پیش روی داریم، سفری که از لحظه ورود به دنیا شروع می شود و لحظه لحظه که می گذرد، در حال حرکت به سوی مقصد خود می باشیم، مقصدی از پیش تعیین شده دنیا محل عبور است و به منزله پلی می ماند زودگذر اما آخرت مقصد است، همه بندگان این سفر(الی الله) را طی می کنند و انسان ها یا بر صراط مستقیم هستند که همان صراط انبیاء و اولیاء خداوند می باشد که آنها را به وصال خداوند نائل می کند و در باغ های بهشتی سرشار را از نعمت، منزل و ماوی می گیرند، یا اینکه در راه باطل هستند که عاقبتش خشم و غضب خداوند و دوری از رحمت بی کران او و جای گرفتن در آتش جهنم در کنار ظالمان و مجرمان و شقاوتمندان است، هرچه که سفر طولانی تر و مسیر سخت تر باشد و احتمال انحراف بیشتر باشد، عقل حکم می کند که انسان زاد و توشه ای بیشتر برگیرد و خود را برای سفرش از همه لحاظ آماده کند، حال آیا ما سفری مهمتر و سخت تر از سفر آخرت در پیش روی داریم؟

    خیر، سفر آخرت سفری است که در مسیر آن سختیها و موانع ظلمات، تاریکی و ترس و... تعبیه شده است. خداوند می فرماید:"آنچه از کارهای نیک انجام می دهید، خدواند آن را می داند و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکاری(تقوی) است و از من بپرهیزید(تقوی داشته باشید) ای خردمندان"(18)

تقوا از منظر نهج البلاغه:

تقوا از رایجترین کلمات نهج البلاغه است، در کمتر کتابى مانند نهج البلاغه بر عنصر تقوا تکیه شده است، و در نهج البلاغه به کمتر معنى و مفهومى به اندازه تقوا عنایت شده است،

تقوا چیست؟ معمولا چنین فرض مى‏شود که تقوا یعنى«پرهیزکارى» و به عبارت دیگر تقوا یعنى یک روش عملى منفى، هر چه اجتنابکارى و پرهیزکارى و کناره‏گیرى بیشتر باشد تقوا کاملتر است.

طبق این تفسیر اولا تقوا مفهومى است که از مرحله عمل انتزاع مى‏شود، ثانیا روشى است منفى، ثالثا هر اندازه جنبه منفى شدیدتر باشد تقوا کاملتر است.

به همین جهت متظاهران به تقوا براى اینکه کوچکترین خدشه‏اى بر تقواى آنها وارد نیاید از سیاه و سفید، تر و خشک،گرم و سرد اجتناب مى‏کنند و از هر نوع مداخله‏اى در هر نوع کارى پرهیز مى‏نمایند.

شک نیست که اصل پرهیز و اجتناب یکى از اصول زندگى سالم بشر است، در زندگى سالم، نفى و اثبات، سلب و ایجاب، ترک و فعل، اعراض و توجه توأم است، با نفى و سلب است که مى‏توان به اثبات و ایجاب رسید، و با ترک و اعراض مى‏توان به فعل و توجه تحقق بخشید.

کلمه توحید یعنى کلمه«لا اله الا الله» مجموعاً نفیى است و اثباتى، بدون نفى ما سوا دم از توحید زدن ناممکن است. این است که عصیان و تسلیم، کفر و ایمان قرین یکدیگرند، یعنى هر تسلیمى متضمن عصیانى و هر ایمانى مشتمل بر کفرى و هر ایجاب و اثبات مستلزم سلب و نفیى است:«فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقى»(19).

اولاً پرهیزها و نفی ها و سلب ها و عصیان ها و کفرها در حدود«تضاد»هاست، پرهیز از ضدى براى عبور به ضد دیگر است، بریدن از یکى مقدمه پیوند با دیگرى است.

از این رو پرهیزهاى سالم و مفید، هم جهت و هدف دارد و هم محدود است به حدود معین.

پس یک روش عملى کورکورانه که نه جهت و هدفى دارد و نه محدود به حدى است، قابل دفاع و تقدیس نیست.

ثانیاً مفهوم تقوا در نهج البلاغه مرادف با مفهوم پرهیز حتى به مفهوم منطقى آن نیست، تقوا در نهج البلاغه نیرویى است روحانى که بر اثر تمرین هاى زیاد پدید مى‏آید و پرهیزهاى معقول و منطقى از یک طرف سبب و مقدمه پدید آمدن این حالت روحانى است و از طرف دیگر معلول و نتیجه آن است و از لوازم آن به شمار مى‏رود.

این حالت، روح را نیرومند و شاداب مى‏کند و به آن مصونیت مى‏دهد. انسانى که از این نیرو بى‏بهره باشد، اگر بخواهد خود را از گناهان مصون و محفوظ بدارد چاره‏اى ندارد جز اینکه خود را از موجبات گناه دور نگه دارد، و چون همواره موجبات گناه در محیط اجتماعى وجود دارد ناچار است از محیط کنار بکشد و انزوا و گوشه‏گیرى اختیار کند.

مطابق این منطق یا باید متقى و پرهیزکار بود و از محیط کناره‏گیرى کرد و یا باید وارد محیط شد و تقوا را بوسید و کنارى گذاشت.طبق این منطق هر چه افراد اجتنابکارتر و منزوى‏تر شوند جلوه تقوایى بیشترى در نظر مردم عوام پیدا مى‏کنند.

اما اگر نیروى روحانى تقوا در روح فردى پیدا شد،ضرورتى ندارد که محیط را رها کند، بدون رها کردن محیط،خود را پاک و منزه نگه مى‏دارد.

دسته اول مانند کسانى هستند که براى پرهیز از آلودگى به یک بیمارى مسرى، به دامنه کوهى پناه مى‏برند و دسته دوم مانند کسانى هستند که با تزریق نوعى واکسن، در خود مصونیت به وجود مى‏آورند و نه تنها ضرورتى نمى‏بینند که از شهر خارج و از تماس با مردم پرهیز کنند،بلکه به کمک بیماران مى‏شتابند و آنان را نجات مى‏دهند.

آنچه سعدى در گلستان آورده نمونه دسته اول است:

بدیدم عابدى در کوهسارى                              قناعت کرده از دنیا به غارى‏

چرا گفتم به شهر اندر نیایى‏                              که بارى بند از دل برگشایى؟

بگفت آنجا پریرویان نغزند                              چو گل بسیار شد پیلان بلغزند

نهج البلاغه تقوا را به عنوان یک نیروى معنوى و روحى که بر اثر ممارست و تمرین پدید مى‏آید و به نوبه خود آثار و لوازم و نتایجى دارد و از آن جمله پرهیز از گناه را سهل و آسان مى‏نماید،طرح و عنوان کرده است:

((ذمتى بما اقول رهینة و انا به زعیم، ان من صرحت له العبر عما بین یدیه من المثلات حجزته التقوى عن تقحم الشبهات))

همانا درستى گفتار خویش را ضمانت مى‏کنم و عهده خود را در گرو گفتار خویش قرار مى‏دهم، اگر عبرت هاى گذشته براى یک شخص آینه قرار گیرد، تقوا جلو او را از فرو رفتن در کارهاى شبهه‏ناک مى‏گیرد.

 تا آنجا که مى‏فرماید:

((الا و ان الخطایا خیل شمس حمل علیها اهلها و خلعت لجمها فتقحمت بهم فى النار.الا و ان التقوى مطایا ذلل حمل علیها اهلها و اعطوا ازمتها فاوردتهم الجنة))(20)

همانا خطاها و گناهان و زمام را در اختیار هواى نفس‏[قرار] دادن، مانند اسب هاى سرکش و چموشى است که لجام از سر آنها بیرون آورده شده و اختیار از کف سوار بیرون رفته باشد و عاقبت اسب ها سوارهاى خود را در آتش افکنند، و مثل تقوا مثل مرکب هاى راهور و مطیع و رام است که مهارشان در دست سوار است و آن مرکب ها با آرامش سوارهاى خود را به سوى بهشت مى‏برند.

در این خطبه تقوا به عنوان یک حالت روحى و معنوى که اثرش ضبط و مالکیت نفس است ذکر شده است، این خطبه مى‏گوید لازمه بى‏تقوایى و مطیع هواى نفس بودن، ضعف و زبونى و بى‏شخصیت بودن در برابر محرکات شهوانى و هواهاى نفسانى است، انسان در آن حالت مانند سوار زبونى است که از خود اراده و اختیارى ندارد و این مرکب است که به هر جا که دلخواهش هست مى‏رود؛ لازمه تقوا قدرت اراده و شخصیت معنوى داشتن و مالک حوزه وجود خود بودن است، مانند سوار ماهرى که بر اسب تربیت شده‏اى سوار است و با قدرت و تسلط کامل آن اسب را در جهتى که خود انتخاب کرده مى‏راند و اسب در کمال سهولت اطاعت مى‏کند.

((ان تقوى الله حمت اولیاء الله محارمه و الزمت قلوبهم مخافته حتى اسهرت لیالیهم و اظمأت هواجرهم))(21)

تقواى الهى اولیاى خدا را در حمایت خود قرار داده، آنان را از تجاوز به حریم منهیات الهى باز داشته است و ترس از خدا را ملازم دلهاى آنان قرار داده است، تا آنجا که شب هایشان را بى خواب(به سبب عبادت) و روزهایشان را بى آب(به سبب روزه) گردانیده است.

در اینجا امام على(ع) تصریح مى‏کند که تقوا چیزى است که پرهیز از محرمات الهى و همچنین ترس از خدا، از لوازم و آثار آن است، پس در این منطق تقوا نه عین پرهیز است و نه عین ترس از خدا، بلکه نیرویى است روحى و مقدس که این امور را به دنبال خود دارد.

((فان التقوى فى الیوم الحرز و الجنة و فى غد الطریق الى الجنة))(22)

همانا تقوا در امروز دنیا براى انسان به منزله یک حصار و به منزله یک سپر است و در فرداى آخرت راه به سوى بهشت است.

در خطبه ‏156 تقوا را به پناهگاهى بلند و مستحکم تشبیه فرموده که دشمن قادر نیست در آن نفوذ کند.

در همه اینها توجه امام معطوف است به جنبه روانى و معنوى تقوا و آثارى که بر روح مى‏گذارد،به طورى که احساس میل به پاکى و نیکوکارى و احساس تنفر از گناه و پلیدى در فرد به وجود مى‏آورد.

نمونه‏هاى دیگرى هم در این زمینه هست و شاید همین قدر کافى باشد و ذکر آنها ضرورتى نداشته باشد.

دیدیم که از نظر نهج البلاغه تقوا نیرویى است روحى، نیرویى مقدس و متعالى که منشأ کشش ها و گریزهایى مى‏گردد، کشش به سوى ارزشهاى معنوى و فوق حیوانى، و گریز از پستی ها و آلودگی هاى مادى؛ از نظر نهج البلاغه تقوا حالتى است که به روح انسان شخصیت و قدرت مى‏دهد و آدمى را مسلط به خویشتن و مالک«خود» مى‏نماید.

تقوا مصونیت است نه محدودیت!!!

در نهج البلاغه بر این معنى تأکید شده که تقوا حفاظ و پناهگاه است نه زنجیر و زندان و محدودیت.بسیارند کسانى که میان«مصونیت» و «محدودیت» فرق نمى‏نهند و با نام آزادى و رهایى از قید و بند، به خرابى حصار تقوا فتوا مى‏دهند.

قدر مشترک پناهگاه و زندان«مانعیت» است، اما پناهگاه مانع خطرهاست و زندان مانع بهره‏بردارى از موهبت ها و استعدادها، این است که امام على(ع) مى‏فرماید:

((اعلموا عباد الله ان التقوى دار حصن عزیز، و الفجور دار حصن ذلیل، لا یمنع اهله و لا یحرز من لجأ الیه؛ الا و بالتقوى تقطع حمة الخطایا))(23)

بندگان خدا!بدانید که تقوا حصار و بارویى بلند و غیر قابل تسلط است، و بى‏تقوایى و هرزگى حصار و بارویى پست است که مانع و حافظ ساکنان خود نیست و آن کس را که به آن پناه ببرد حفظ نمى‏کند؛ همانا با نیروى تقوا نیش گزنده خطاکاری ها بریده مى‏شود.

حضرت على(ع) در این بیان عالى خود گناه و لغزش را که به جان آدمى آسیب مى‏زند، به گزنده‏اى از قبیل مار و عقرب تشبیه مى‏کند، مى‏فرماید نیروى تقوا نیش این گزندگان را قطع مى‏کند.

امیرالمؤمنین على(ع) در برخى از کلمات تصریح مى‏کند که تقوا مایه اصلى آزادی هاست، یعنى نه تنها خود قید و بند و مانع آزادى نیست، بلکه منبع و منشأ همه آزادی هاست.

در خطبه 221 مى‏فرماید:

((فان تقوى الله مفتاح سداد و ذخیرة معاد و عتق من کل ملکة و نجاة من کل هلکة))

همانا تقوا کلید درستى و توشه قیامت و آزادى از هر بندگى و نجات از هر تباهى است.

مطلب روشن است، تقوا به انسان آزادى معنوى مى‏دهد، یعنى او را از اسارت و بندگى هوا و هوس آزاد مى‏کند، رشته آز و طمع و حسد و شهوت و خشم را از گردنش بر مى‏دارد و به این ترتیب ریشه رقیت ها و بردگی هاى اجتماعى را از بین مى‏برد؛ مردمى که بنده و برده پول و مقام و راحت طلبى نباشند، هرگز زیر بار اسارتها و رقیتهاى اجتماعى نمى‏روند.

در میان آثار تقوا که بدان اشاره شده است، از همه مهمتر دو اثر است: یکى روشن‏بینى و بصیرت، و دیگر توانایى بر حل مشکلات و خروج از مضایق و شداید. و چون در جاى دیگر به تفصیل در این باره بحث کرده‏ایم(24) و بعلاوه از هدف این بحث که روشن کردن مفهوم حقیقى تقواست بیرون است، از بحث درباره آنها خوددارى مى‏کنیم.

در نهج البلاغه با اینکه اصرار شده که تقوا نوعى ضامن و وثیقه است در برابر گناه و لغزش، به این نکته توجه داده مى‏شود که در عین حال انسان از حراست و نگهبانى تقوا نباید آنى غفلت ورزد. تقوا نگهبان انسان است و انسان نگهبان تقوا، و این دور محال نیست بلکه دور جایز است.

این نگهبانى متقابل از نوع نگهبانى انسان و جامه است که انسان نگهبان جامه از دزدیدن و پاره شدن است و جامه نگهبان انسان از سرما و گرماست، و چنانکه مى‏دانیم قرآن کریم از تقوا به«جامه» تعبیر کرده است:«و لباس التقوى ذلک خیر»(25)

حضرت امیرالمؤمنین(ع) در باره نگهبانى متقابل انسان و تقوا مى‏فرماید:

((ایقظوا بها نومکم و اقطعوا بها یومکم و اشعروها قلوبکم و ارحضوا بها ذنوبکم... الا فصونوها و تصونوا بها))(26)

خواب خویش را به وسیله تقوا تبدیل به بیدارى کنید و وقت خود را با آن به پایان رسانید و احساس آن را در دل خود زنده نمایید و گناهان خود را با آن بشویید... همانا تقوا را صیانت کنید و خود را در صیانت تقوا قرار دهید.

و هم مى‏فرماید:

((اوصیکم عباد الله بتقوى الله فانها حق الله علیکم و الموجبة على الله حقکم و ان تستعینوا علیها بالله و تستعینوا بها على الله))(27)

بندگان خدا! شما را سفارش مى‏کنم به تقوا، همانا تقوا حق الهى است بر عهده شما و پدید آورنده حقى است از شما بر خداوند، سفارش مى‏کنم که با مدد از خدا به تقوا نائل گردید و با مدد تقوا به خدا برسید.

مراتب تقوا:

تقوا مراتبى دارد، ائمّه ما (علیهم السلام) به معناى تام کلمه و در اعلاء مراتب«المتّقون» هستند.

خداوند در قرآن مجید مى فرماید: «وَالَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»(28)

و آن کس که سخن راست بیاورد و آن کس که وى را تصدیق کند، آنان پرهیزکاران هستند.

وقتى دقّت مى کنیم منظور از«وَالَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ» پیامبر اکرم(ص) است و در تفسیر و حدیث نیز چنین گفته اند.

امّا(صَدَّقَ بِهِ) کیست؟

بنابر روایات ما، ائمّه(علیهم السلام) فرموده اند که مراد از(صَدَّقَ بِهِ) شخص امیر مؤمنان على(ع)، «وَالَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ» رسول خدا(ص) است.(29)

جالب این که در برخى روایات خود حضرت امیرالمؤمنین على(ع) به این آیه احتجاج کرده اند.(30)

عجیب این که در کتاب هاى اهل سنّت نیز همین معنا آمده است که مراد از«صَدَّقَ بِهِ» امیرالمؤمنین(ع) است. گرچه قولى دارند که مراد ابوبکر است، ولى در تفسیرهاى الدرالمنثور، البحر المحیط، و کتاب هاى دیگر آمده است که مراد از«صَدَّقَ بِهِ» امیرالمؤمنین(ع) است.(31)

بنابراین، منظور از«أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» امیرالمؤمنین(ع) مى شود. به راستى توصیف امیرمؤمنان على(علیه السلام) به تقوا در چنین جایى، نشان گر چه تقوایى است؟

اگر کسى بگوید: امیرالمؤمنین علیه السلام مفرد و «أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» جمع است و بین ضمیر و مرجع و صفت و موصوف مطابقت شرط است، چگونه مراد از«وَالَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ» امام على(ع) مى تواند باشد؟

مفسّران به این جهت توجّه دارند. آنان مى گویند:«الَّذی» در این جا به معناى«الّذین» است و اگر ابوبکر هم مراد بود، او نیز مفرد بود، امّا مفسّران مى گویند: منظور امیرالمؤمنین(ع) است.

از سوى دیگر برخى ادّعا مى کنند که در استعمالات فصیحه،«الَّذی» به معناى«الّذین» آمده است.

البته در خصوص امیر مؤمنان على(ع) این قضیّه نظیر دارد، شما آیه ولایت راملاحظه کنید، آن جا که مى فرماید:

«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا...»(32)

سرپرست شما تنها خدا، پیامبر و آنانى هستند که ایمان آورده اند...

در این آیه مبارکه عبارت هاى«وَالَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ»، «وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ» و «وَهُمْ راکِعُونَ» به صیغه جمع آمده است، با این وجود بین شیعه و سنّى متفق علیه است که منظور شخصِ امیرالمؤمنین(علیه السلام) است.(33)

آرى، عملى را که امیرالمؤمنین(ع) انجام مى دهند با عمل همه«الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ» معادل است، کارى را که آن حضرت در تصدیق رسول اللّه(ص) انجام دادند که تصدیق اعتقادى، قولى و فعلى بود تا حدّى که جانشان را فداى رسول خدا کردند و در لیلة المبیت، در بستر آن حضرت خوابیدند و خودشان را در معرض خطر قرار دادند؛ همه این ها، تصدیق است، چه کسى چنین کارهایى را انجام داده است؟

فراتر این که نه تنها عمل امیرالمؤمنین(ع) معادل عمل آنان است؛ بلکه عمل آن حضرت از عمل همه جن و انس افضل است، مگر رسول خدا صلى اللّه علیه وآله در قضیه قتل عمرو بن عبدود، نفرمودند:

((لضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین))(34)

یک ضربه شمشیر على علیه السلام در روز خندق(که بر عمرو بن عبدود وارد کرد) از عبادت جن و انس برتر است.

در تفاسیرى که به جنبه هاى ادبى آیات توجه مى شود؛ هم چون الکشاف زمخشرى و برخى تفاسیر و کتب دیگر این پرسش را مطرح مى نمایند که چرا آیه ولایت به صیغه جمع آمده با این که منظور شخص امیرالمؤمنان(ع) مى باشد؟! آن ها چند نکته ذکر مى کنند که در کتاب تشیید المراجعات در ذیل آیه ولایت ذکر کرده ام.(35)

بنابر آن چه گذشت کلمه«المتقون» در زیارت جامعه، ممکن است به این آیه مبارکه اشاره باشد که در این زمینه نکته جالبى در تفسیر طبرى آمده است. ابن تیمیّه نیز این مطلب را عنوان کرده است.

نقل شده در جلسه یک عالم سنّى سؤال شد که مراد از«وَالَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ» کیست؟

آن عالم گفت: ابوبکر است.

شخصى شیعى در آن جا بود و گفت: نه، منظور حضرت على(ع) است.

وى در پاسخ گفت: اگر منظور على باشد، تو که معتقد به عصمت على بن ابى طالب هستى و این عقیده با آیه سازگار نیست؛ چرا که هر چند در ذیل آیه آمده است:«أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»، امّا بعد از این آیه آمده است:

«لِیُکَفِّرَ اللّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذی عَمِلُوا وَیَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذی کانُوا یَعْمَلُونَ»(36)

تا خداوند بدترین اعمالى که از آنان سر زده است بیامرزد و آنان را به بهترین اعمالى که انجام مى دهند پاداش و جزا دهد.

بنابراین نباید ـ حتّى از نظر شما ـ منظور از این آیه، على بن ابى طالب باشد، چون با عصمت منافات دارد.

ولى روشن است که این عالم سنّى ندانسته یا اعمال غرض کرده و تعصّب نموده است؛ چرا که خداوند متعال در سوره فتح به پیامبر خدا(ص) فرموده:

«لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَما تَأَخَّرَ»(37)

تا خداوند گناهان گذشته و آینده تو را که به تو نسبت مى دادند ببخشاید.

این چه گناهى بوده که از پیامبر اکرم(ص) قبلاً سر زده؟ و چه گناهى بوده که بعداً از آن حضرت صادر شده است؟

هر چه درباره این آیه پاسخ دهند، همان پاسخ را درباره آن آیه خواهیم داد.

این آیات با عصمت هیچ منافاتى ندارند؛ نه با عصمت پیامبر اکرم(ص) و نه با عصمت امیرالمؤمنین(ع).

آثار تقوا:

1. تقوا سبب از بین رفتن سرخوردگى هاى روحى و اجتماعى و حلّ مشکلات اقتصادى مى شود.

«وَمَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَّهُ مَخْرَجاً * وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ»(38)

 و هرکس تقواى الهى پیشه کند خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى کند و او را از جایى که گمان ندارد، روزى مى دهد.

این آیه از امید بخش ترین آیات قرآن است که پرده هاى یأس و ناامیدى را مى درد و به افراد باتقوا وعده نجات و حلّ مشکلات مى دهد.

رسول خدا(ص) مى فرماید:

((مَا تَرَکَ أَحَدٌ مِنْکُمْ للهِِ شَیئاً إلاّ آتَاهُ اللهُ مِمّا هُوَ خَیرٌ لَهُ مِنْهُ مِنْ حَیْثُ لایَحْتَسِبُ، وَلا تَهاوَنَ بِهِ وَأَخَذَهُ مِنْ حَیْثُ لایَعْلَمُ إلاّ آتَاهُ اللهُ مِمّا هُوَ أشَدُّ عَلَیْهِ مِنْهُ مِنْ حَیْثُ لایَحْتَسِب))(39)

هیچ یک از شما به خاطر خدا چیزى را رها نکند، مگر این که خداوند بهتر از آن را از جایى که گمانش را هم نمى برد، نصیبش فرماید و هیچ یک از شما به خداوند بى اعتنایى نکند و ندانسته چیزى را نگیرد، مگر اینکه خداوند بدتر از آن را از جایى که فکرش را هم نمى کند بهره او گرداند.

2. تقوا برکات آسمان را نازل مى کند:

«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَات مِّنَ السَّمَاءِ وَالاَْرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ»(40)

 و اگر اهل شهرها و آبادیها ایمان مى آوردند و تقوا پیشه مى کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها مى گشودیم، ولى(آنها حق را) تکذیب کردند; ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.

منظور از برکات زمین و آسمان چیست؟ بعضى آن را به نزول باران و روییدن گیاهان تفسیر کرده اند، و بعضى به اجابت دعا و حلّ مشکلات زندگى، ولى این احتمال هم وجود دارد که منظور از برکات آسمانى، برکات معنوى و منظور از برکات زمینى، برکات مادّى بوده باشد. امّا با توجّه به آیات گذشته تفسیر اوّل از همه مناسب تر است.

برکات جمع برکت و در اصل به معناى ثبات و استقرار چیزى است ـ در برابر موجودات بى برکت که زود فانى، نابود و بى اثر مى شوندـ و به هر نعمتى که پایدار بماند اطلاق مى گردد.

ایمان و تقوا نه تنها سبب نزول برکات الهى مى شود، بلکه باعث مى گردد که آنچه در اختیار انسان قرار گرفته در مصارف مورد نیاز به کار گرفته شود.

پرسش و پاسخ:

س1: معنای لغوی« تقوی» چیست؟

 ج: «تقوی» از ماده وقایة است و وقایة یعنی نگهداری؛ صیانت و حفظ کردن(41).  وقتی فرمان خدا به انسان مکلّف می‌رسد خودش را از مخالفت فرمان او حفظ کند و نگه دارد، اگر خدا می‌گوید کاری واجب است و انجام بدهید، انجام بدهیم و ترک نکنیم که مخالفت بشود و اگر می‌گوید انجام ندهید گناه است، باید ترک کنیم و انجام ندهیم تا گناه نشود، پس خودمان را از مخالفت فرمان خدا حفظ کنیم و موافقت نشان بدهیم، این را می‌گویند«تقوی».

 س2: به طور خلاصه تقوا چیست؟

 ج: یعنی آدم خود را از مخالفت فرمان خدا حفظ کند و نگه دارد، خدا می فرماید: نماز بخوان بخواند، دروغ نگو نگوید، این آدم خودش را از مخالفت حفظ کرده است.

س3: انسان با تقوا به معرفت می‌رسد یا با معرفت به تقوا می‌رسد؟

 ج: اگر انسان بخواهد تقوا را مراعات کند باید معرفت به خدا داشته باشد، یعنی به خدا ایمان آورده باشد که تو خدایی من هم بنده تو، لذا باید من گوش به حرف خدا بدهم، اگر مرحله دوم تحقق پیدا کرد یعنی گوش به حرف خدا داد آن وقت رشد می کند، گوش به حرف خدا دادن یعنی همان تقوا.

 س4: لطفاً چند کتاب درباره تقوا معرفی کنید؟

 ج: درباره تقوا یک کتاب هست خیلی قرص و محکم و آن کتاب خداست، بهترین و بزرگترین دعوت کننده به تقوای خدا در قرآن کریم است. آیات زیادی دارد ان شاءالله اگر بتوانید این آیات را جمع کنید کار بزرگی کرده‌اید می‌فهمید که خدا چقدر نسبت به تقوا تأکید دارد.

 س5: ما جهت همه کارها معمولاً برنامه و برنامه ریزی داریم، ولی در مورد تقوا برنامه خاصی نداریم بفرمایید چه کار کنیم؟

 ج: تقوا برنامه ندارد، برنامه‌اش خواندن رساله و یاد گرفتن واجب و حرام است. هر وقت واجب پیش آمد کرد انجام بدهی و حرام پیش آمد ترک کنی، این برنامه شخصی شماست. از رساله باید یاد بگیرید، الآن ظهر می‌شود گفته اند باید نماز بخوانید. فردا ماه رمضان است باید روزه بگیری، بیرون می‌روی زن نامحرم می‌آید باید نگاه نکنی، حرف می‌زنی باید دروغ نگویی، این‌ها برنامه‌ای است که در شئون زندگی پیاده کردنش واجب و لازم است. برای بعضی‌ها زود پیش می‌آید، برای بعضی‌ها دیر پیش می‌آید و بعضی ها زیاد پیش می آید و بعضی‌ها کم، اشخاص مختلفند. یک کسی در یک ماه در محیط زندگی‌اش یک زن نمی‌بیند، یک کسی با کم و زیادش روزی هزار تا می‌بیند، وظیفه‌اش را باید انجام دهد.

 س6: تعبیر قرآنی«تقوا» در قرآن آیا فقط به معنای خصوص انجام واجب و ترک حرام است یا مستحبّات و مکروهات را هم شامل می‌شود؟

 ج: معنایش این نیست، شما باید صرف میر(42) را درست خوانده باشی آن جا نوشته ماده وقایة یعنی چه، از آن جا باید یاد بگیری و الّا بخواهی این حرف ها را بزنی درست نمی‌شود. وقایة یعنی چه؟ حفظ کردن، نگه داشتن، تقوا یعنی آدم خودش را حفظ کند از مخالفت فرمان خدا، وقتی آیه نازل می‌­شود که نماز بخوان، حفظ کردن از مخالفت(این فرمان) یعنی چه؟ نماز بخوانم. دروغ نگویم، این را می گویند«وقایة و تقوی».

 س7: آیا تقوا راه است یا هدف است؟

 ج: تقوا هدف نیست، وسیله‌ای است که ایمان انسان را حفظ می‌کند و رشد می‌دهد و انسان را به هدف نزدیکتر می‌کند.

 س8: آیا تقوا مراتب دارد؟

 ج: تقوایی که در قرآن و روایت مطرح است و ما مأمور هستیم انجام بدهیم،‌ همین انجام واجب و ترک حرام است. خیلی مرد باشیم همین را تحویل خدا بدهیم، لازم نیست بالا برویم.

 س9: پس مراتب دارد ولی ما مأمور نیستیم؟

 ج: ما همان پله اولش را هم نداریم.

 س10: امکان دارد ترک بعضی گناهان در مرتبه پایینِ تقوا باشد و ترک بعضی دیگر در مرحله بالای آن؟

ج: نه‌ خیر، گناهان دو جور است: کبیره و صغیره؛ خدا در قرآن آیه فرستاده است که اگر شما کبائر گناهان را ترک کنید من صغائر را می‌بخشم و می‌آمرزم(43)، یکی از وعده‌هایی که خدا به انسان‌ها داده این است. خُب همه انسان‌ها مشغولند گاهی گناه کبیره می‌کنند، گاهی گناه صغیره می‌کنند. خدا فرموده است اگر کبائر را که مشخص و حدود چهل تاست ترک کنید، ‌وسط آن اگر گناه صغیره باشد من حساب نمی‌کنم،‌ آن‌ها خیلی مهم است، کبائر خطرناکند. این تشویق را خدا کرده است که انسان‌ها کبائر را ترک کنند. صغائر به اندازه کبائر خطر ندارند. مصیبت زا نیستند. بنابراین کبائر را ما ترک کردیم صغائر هم بخشیده است با این تقوای درجه اول حاصل می‌شود.

س11: آیا معنایی غیر از انجام واجب و ترک حرام برای تقوا وجود دارد؟

ج: نه ‌خیر، تقوا معنایش همین است از باب وقایة است. وقتی فرمان خدا به آدم می‌رسد خودش را مخالفت حفظ کند و نگه دارد. آن مقدارش که واجب است یعنی انجام واجب و ترک حرام. انسان خودش را وقتی فرمان واجب به او رسید مخالفت نکند تقوا را رعایت کند. یک مقدارش هم مستحبات است. مستحب هم وقتی خدا گفت: «‌وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»(44)، این را هم مخالفت نکنیم و انجام بدهیم. این هم مرحله بالای تقواست اما واجب نیست مستحب است.

 س12: ترک مستحبات و انجام مکروهات چطور، آیا مخالفت کردن است؟

 ج: خیلی مردی فعلاً سراغ واجبات و محرمات برو، همین دو را اطاعت کن.

 س13: پس در مرتبه بعد، آن حفظ کردن، مصادیق گسترده‌تری هم مانند مستحب و مکروه پیدا می‌کند؟

 ج: بله، یعنی از هر کاری حفظ کنیم،‌ مخالفت فرمان نکنیم، خودمان را از مخالفت حفظ کنیم این را می گویند تقوی.

س14: در مراتب تقوا چه چیزی بالاتر است؟

 ج: این‌ها با خداست دیگر. فرمان خدا تعیین می‌کند این کبیره است یا صغیره.

 س15: «اتَّقُوا اللَّهَ»(45) که در قرآن آمده است محذوفش چیست؟

 ج: خود الله که تقوا ندارد، منظور حرف‌های الله است. امر و نهی او تقوا دارد. گفته نماز بخوان، دزدی نکن، این‌ها را باید مواظب باشیم، خود خدا که تقوا نمی‌خواهد،‌ خدا حرف‌هایی زده است،«اتَّقُوا اللَّهَ» یعنی گوش به این حرف‌ها بده، می‌گوید نماز بخوان بخوانی، دروغ نگو نگویی، این را می‌گویند تقوا و الّا خود خدا منهای از حرف‌هایش تقوا ندارد. ما خدا را چه کار کنیم؟ دستمان که به او نمی‌رسد، ‌اما حرف‌هایش در اختیار ماست، اگر عمل کردی موافقت کرده‌ای و خودت را از مخالفت حفظ کرده‌ای و اگر عمل نکردی مخالفت کرده‌ای.

 س16: مراد از الهام تقوا در آیه«‏فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا»(46) چیست؟

 ج: وقتی خدا به انسان عقل داد بدی‌ها و خوبی‌ها را به او نشان داد، چون عقل می‌فهمد خیلی کارها بد است و خیلی کارها خوب است این را می‌فهمد، این‌ها اصل الهام و یادگیری است.

س17: «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏»(47) یعنی چه؟

 ج: عدالت نزدیک ترین چیز به تقواست، چون تقوا دستور داده عدالت کنید و ظلم نکنید.

 س18: آیا می‌توان گفت مهمترین عامل بازدارنده از رسیدن به تقوا عدم ازدواج است؟

 ج: «مَنْ‏ تَزَوَّجَ‏ أَحْرَزَ نِصْفَ دِینِهِ»(48)، هر کس ازدواج کند نصف دینش درست می‌شود، نصف دیگرش را هم باید با تقوا درست کند،« فَلْیَتَّقِ اللَّهَ فِی النِّصْفِ الْآخَرِ»، بیشتر گناهان انسان با همان نداشتن همسر است، یعنی گناهان شهوانی است، اگر ازدواج کردی نصفش درست می‌شود،‌ نصف دیگرش نه، نماز و روزه و این‌ها باید با تقوا درست بشود.

 س19: در آیات و روایات تقوا و اخلاص ملاک قبول اعمال قرار گرفته است. از طرفی بدست آوردن اخلاص در عمل متوقّف بر تقوا و استمرار عمل است، حال چطور می‌شود انسان مبتدی به مراحل بالا برسد؟ با این‌که اخلاصش یا در عمل کم است یا اصلاً ندارد؟

 ج: نگفته‌اند که یک روزه با تقوا شوید، گفته‌اند آرام آرام شروع کنید هر چه رفتید بالا بیشتر تحقق پیدا می کند، اول سعی کنید عمل صحیح انجام بگیرد بعد ان شاءالله وقتی کار را ادامه دادی ایمان بالا می‌رود و آماده اخلاص هم می شویم و کار درست می‌شود. نگفته‌اند یک روزه همه را فراهم کنید.

س20: نوعاً افراد مبتدی عمل را که انجام می‌دهند یا به خاطر ثواب است یا ترس از عقاب، این با اخلاص منافات پیدا نمی کند؟

ج: نه، خود خدا گفته است عیب ندارد، به این خاطر که شما واجب را انجام دهید و حرام را ترک کنید، فعلاً امتثال بکنید بعد کم‌­کم در حالی‌ که ایمانش بالا رفته است یک حرف‌هایی به آدم می‌رسد، آن‌وقت نظرش برمی گردد.

 س21: اگر از این به بعد تصمیم بگیریم که تقوا را مراعات کنیم جبران اشتباهات گذشته‌ی ما می‌شود؟

 ج: بله، یکی از آثار تقوا همین است، خدا گذشته‌ها را می بخشد. در آیات قرآن کریم آمده است نه تنها می‌بخشد بلکه به جایش کارهای خیر و ثواب هم می‌نویسد(49). بله،(خدا) برای تشویق آدم گناهکار به توبه کردن فرموده است هم قبلی‌ها را پاک می‌کنم و هم جایش حسنه می‌نویسم.

 س22: با توجه به این که تقوا یعنی«انجام واجب و ترک حرام» در این آیه شریفه که خداوند فرموده است:«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ »(50)، اتقی به چه معنی است؟

 ج: یعنی هر کسی که بیشتر گوش به حرف خدا بدهد، اتقی افعل تفضیل«تقوی» است دیگر.

 س23:آیا در آیه شریفه:«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»، کلمه اتقی دلالت بر نسبی بودن تقوا دارد؟

 ج: تقوا نسبی نیست، یک مرحله کاملی است. انجام واجب و ترک حرام استثناء ندارد به هیچ وجه، این تقوای درجه اول است.

 بعضی‌ها اضافه بر تقوای درجه اول مراحل غیرواجب را هم قاطی می‌کنند مثلاً پاره‌ای از مستحبّات را هم زحمت می‌کشند عمل می‌کنند. وقتی اولی محفوظ باشد و از دومی هم استفاده کنیم این اتقی می‌شود، اولی‌اش تقواست، افعل تفضیل نیست. آن اضافه کردن بعدی‌ها مزد بیشتری می‌خواهد، چون منزلتش پیش خدا گرامی‌تر می‌شود.

 س24: یعنی اگر مستحبّات بیشتر انجام دهیم انجام مستحبّات هم تقوا می‌شود؟

 ج: تقوا یعنی وقتی فرمان خدا به آدم می‌رسد مخالفت نکند به این می‌گویند«تقوی». گاهی واجب به آدم می‌رسد مخالفت نمی‌کند و گاهی هم مستحب می‌رسد اگر آن را هم مخالفت نکند تقواست، منتهی تقوای واجب نیست آن اولی تقوای واجب بود،‌ اگر شما تقوای واجب را انجام دادی و دومی را هم اضافه کردی این اتقی می‌شود.

 س25: شما می‌فرمایید اول انجام واجبات، آیا به این معنی است که مستحبّات را ترک کنیم؟

ج: نه، خود مستحبّات را هم خدا گفته است انجام بدهید، منتهی گفته اگر بخواهید مستحبّات اثر کند باید واجبات را هم درست کنید، گناه را ترک کنید بعد اثر می‌کند. امّا اگر شما به سوء اختیار خواستی هم مستحب انجام بدهی و هم گناه بکنی، آزادی؛ امّا فایده نمی‌برید، اشکالش این است و الّا انجام بده چه عیبی دارد، خدا مزد می‌دهد ولی تأثیر در رشد ایمان ندارد.

 س26: مزد مال چیست؟

 ج: این هم مال این است که خدا می‌خواهد تمام درهای گناه را به روی آدم ببندد، که انسان دیگر گناه نکند. این‌قدر مقام ترک گناه را بالا برده که حتی اگر شما کار خیر دیگر هم بکنی من‌ِّ خدا نمی‌پذیرم چون گناه می‌کنی. لذا مجبوری برای خاطر پذیرفته شدن اعمالت گناه را ترک کنی، مال این است.

 س27: بالاخره آیا انجام مستحبّات و ترک مکروهات در مرحله اول تقوا هست؟ ‏

 ج: نه خیر، فقط اطاعت فرمان واجب و حرام، ما بقی کارِ آزاد است اگر انجام بدهی اضافه حقوق می گیری و ندهی نه. آنچه که واجب است و جهنم پشت سرش است مسأله تقوا در واجب و حرام است. این برای همه واجب است اما آن واجب نیست،‌ شما را جهنم نمی برند و بگویند چرا مستحب را انجام نداده‌ای، خود خدا فرموده است آن‌ها اختیاری است. اگر ثواب بیشتر می خواهی انجام بده و نمی خواهی انجام نده. اما آن دو تا جهنم پشت سرش است، اگر اطاعت نکنی شلاق دارد، اعدام دارد، آن جهنم دارد.

س28: اگر تقوی نسبی نباشد این آیه شریفه«إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» حصر دارد، یعنی یک دانه حرام را انجام دهد هیچ عملی از او قبول نیست؟!

ج: چون خدا به یک دانه گناه هم راضی نمی‌شود و می‌گوید هیچ گناهی نباید بکنید، ‌این را تابلو کرده و از ما خواسته است. باید زحمت بکشیم و خودمان را به این مقام برسانیم. اگر یک گناه بکنیم فاسق می‌شویم، از مراحم محروم می‌شویم، خدا این را می‌خواهد.

س29: این که خدا فرموده است: خدا فقط عمل را از متقین قبول می کند،(51) با ثواب دادن هم جمع می‌شود؟

 ج: بله، البته فرق می کند. قبول عمل یعنی در ایمان رشد ایجاد می کند، اما ثواب دادن نه، شما نماز را صحیح بخوانی اما گناه هم بکنی خدا به شما ثواب می دهد زیرا زحمت کشیده ای، لذا فرمود:«إِنَّا لاَ نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً»(52)، شما نماز را خوب خواندی این هم ثوابش، اما اثری در ایمان ندارد چون گناه اثر این عمل را خنثی می‌کند، اگر بخواهی ایمان مرتب با اعمال خیر بالا برود گناه نباید بکنی، خدا این را اعلام کرده که مردم حواسشان جمع باشد گناه را کنار عبادت قرار ندهند.

 س30: پس خدا به عمل بدون تقوا هم مزد می‌دهد امّا ایمانش را رشد نمی‌دهد؟

 ج: بله، زحمت کشیده است، نماز خوانده، صحیح هم خوانده است، مزد به او می‌دهد اما ایمان پنجاه سال بعدش با ایمان پنجاه سال قبلش یکی است، گاهی هم کمتر هم می‌شود.

 س31: پس متقین کسانی هستند که به اصطلاح انجام واجب و ترک محرمات برایشان ملکه شده است؟

 ج: بله، در اثر ادامه ترک گناه، امّا اگر فرد ادامه ندهد و گاهی گناه کند متقی نیست، امّا وقتی فرد به جایی رسید که دیگر گناه نکند آن‌وقت دیگر نمی‌تواند گناه بکند.

 س32: آیا می‌شود کسی ثوابش زیاد باشد بهشت برود ولی تقوا نداشته باشد؟

 ج: نه، این غلط است، وقتی تقوا نداشته باشد گناه می کند دیگر، آدم گناه کار جایش بهشت نیست. یا این‌قدر در دنیا بلا و مصیبت  سرش می‌ریزند تا کفّاره اش بشود، اگر نشد در برزخ و اگر باز هم نشد در قیامت و در آن آخر سر شفاعت شامل حالش می‌شود. وگرنه این‌جوری به(بهشت) راهش نمی دهند.

 س33: اگر کسی دنبال کمال نبود و فقط خواست به انجام واجبات و ترک محرمات اکتفا کند چه باید بکند که انگیزه‌اش برای انجام مستحبّات بیشتر شود؟

 ج: همین واجبات را انجام دهد و محرمات را ترک کند ایمانش بالا می رود این فرد دیگر بدون جهت مستحبّات مهم را ترک نمی کند.

 س34: بعضی موقع ها انسان یک ماه گناه نمی‌کند ولی احساس می کند ایمانش هم تغییر نکرده است؟

 ج: شما به اندازه یک ماه تصمیم می گیری، باید یک تصمیم بگیری تا آخر عمر گناه نکنی، این باعث می‌شود که دیگر گناه نمی کنی، اشکالش این است و گرفتار یک چنین مشکلی است اما اگر بخواهیم این عمل در جامعه پیاده شود باید هر کسی به اندازه‌ای که تصمیم می گیرد همان را پیاده کند، عیب ندارد، تمام که شد تصمیم دوم را بگیرد اما این دومی را تصمیم نمی گیرند اگر باز زمین خورد بلند شود و دوباره تصمیم بگیرد بهتر از اولی می‌شود. دوباره بعد از یک مدتی زمین خورد تصمیم جدید بگیرد این جوری درست می‌شود و الّا اگر بخواهی زمین خوردی بخوابی و بلند نشوی، شیطان سوار می‌شود و گناه بعد از گناه پیش می‌آید.

 س35: امکان دارد که انسان چهل روز خوب مراقب خودش باشد و دیگر تا آخر عمر راحت باشد و آن مَلَکِه ی تقوا برایش حاصل شود؟

 ج: نه، با چهل روز درست نمی‌شود.

 س36: ما بعضی‌ها را می‌شناسیم که پانزده سال است که واجبات و ترک محرمات را انجام می‌دهند ولی به جایی نرسیده‌اند؟

 ج: شما خیال می‌کنی انجام می‌دهند، این‌جور نیست. اگر انجام می‌دادند درست می شد، حتماً نمی‌دهند، شما بیست و چهار ساعته که با او نیستی، خیال می کنی، نه، بیست و چهار ساعت با او باش ببین چه کار می‌کند، آدم‌ها پشت پرده هم دارند، همین بیرون پرده نیست، شما اشتباهاً قضاوت می‌کنی و الّا اگر انجام می‌داد، گناه نمی‌کرد. ایمانش بالا می‌رفت و دیگر گناه نمی کرد.

 س37: آیا ترک لغو مقدمه ترک حرام است؟

 ج: بله، اگر آدم عادت به لغویات کند کم کم وارد مرز محرمات هم می شود.

 س38: منظور از عمل لغو که حرام است چه نوع عملی است؟

 ج: عمل لغو حرام نیست، لغو یعنی بیهوده، نه فایده دنیایی دارد نه فایده آخرتی، بیهوده است، اما اگر ضرر داشته باشد حرام می‌شود.

 س39: قبل از ترک گناه ترک لغو را توصیه می کنید؟

 ج: امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) در نهج البلاغه فرمودند: اگر انسان بخواهد تقوا را مراعات کند تا زبان را اصلاح نکند تقوا محقق نمی‌شود(53)، زبان همه چیز را خراب می کند. لذا باید سراغ زبان هم رفت چون زبان از بچگی حرف زده است عادتش خیلی سنگین است، این به این راحتی سر راه نمی‌آید باید همه اعضاء و جوارح دیگر را از گناه حفظ کنیم و به خصوص سراغ این برویم، اگر از لب باز کردن اعراض کنیم کمک بزرگی است اما به صورت مطلق غلط است. مطلق برخلاف خلقت زبان است. خدا زبان را برای حرف زدن داده است دیگر. برای سکوت مطلق زبان نداده است، فرموده است: حرف بزن اما حرف خوب بزن حرف گناه نزن، همین ترک لغو کافی است.

 س40: آیا برای طلبه یا غیرطلبه میزان دوری از لغو فرقی می‌کند؟

 ج: بله، طلبه‌ها حکم خاص دارند، طلبه‌ها در مقابل سایر افراد مثل کاسب‌ها و عوام فرق دارند. این‌ها فردا می خواهند پیشوای دینی مردم باشند، اما او که نمی‌خواهد باشد. او نانوا است، نان می پزد دست مردم می دهد، طلبه باید یک جوری باشد که یک امتیازکی از مردم دیگر داشته باشد و الّا می گویند چرا شما جلو بیفتی و من نباشم؟ بنابراین از دوران طلبگی باید روی این‌ها تمریناتی داشته باشند، اول در تقوا و ترک گناه، بعد هم به این زودی وارد کوچه‌های لغو نشوند و الّا اگر وارد شوند فردا مشکلات پیش می‌آید. در هر مجلس که نشستند اگر چپ و راست(لغویات) بگویند اعتبارشان از دست می رود.

 س41: آیا نماز شب، ترک لغو و بیداری بین الطلوعین برای عبادت را در کنار ترک گناه توصیه می‌فرمایید؟

 ج: خدا توصیه کرده است، منتهی نباید بار بر نفسِ أماره سنگین شود، اگر سنگین باشد آن را زمین می گذارد، آنچه که خدا اول و از همه خواسته است ترک گناه است، آن‌های دیگر را هم انجام ندهیم جایمان بهشت است. اگر این را آدم انجام دهد تا برایش عادی شود و زحمت کم داشته باشد آن‌وقت ایمان بالا می‌رود و آدم دلش نمی‌آید از آن کارهای خوبی که خیلی خیلی مزایا و منفعت دارد خودش را محروم کند. نماز شب می خواند و کارهای دیگر را هم انجام می‌دهد.

 س42: تشخیص این‌که اعمال مستحبی بار را بر نفس سنگین می کند یا نه، چگونه است؟

 ج: بله سنگین می‌کند، هر یک دانه از این‌ها بار را برای نفس سنگین می کند، نفس حاضر نیست هیچ‌کدام را عمل کند حتی نفس حاضر نیست واجب را انجام دهد مثلاً صبح‌های بهار بلند شود نماز بخواند، نه راضی نیست، می گوید بخواب، نه حاضر نیست روزهای بلند تابستان را روزه بگیرد، هیچ‌کدام را حاضر نیست.

 تکلیف از کُلفَت است. برای نفس سخت است، لذا اکثر مردم که تکالیف را انجام نمی دهند مال همین سختی است. لذا خدا گفته است اول این دو تا(واجب و حرام)، اگر شما این دو را درست کردی مابقی دنبالش می آید.

 ایمان که بالا رفت تمام کارهای خیر دیگر برای آدم سخت نیست، خیلی با عشق و علاقه انجام می‌­دهد. اما اگر گناه داشته باشد هنوز ایمان بالا نرفته باشد نه آدم موفق به مستحبات می‌­شود و اگر هم مستحبات را انجام دهد کمِ این دو می‌گذارد، آن را انجام می‌دهد اولی را کم می گذارد، لذا تا آخر هم کار درست نمی‌شود. این دو واجب شرعی است، اول باید تکلیفش معین بشود بعد آن‌های دیگر پشت سرش می آید ان شاءالله، این مهم است. دنیا و آخرت را این خراب می کند، این‌قدر مهم است که خدا اجازه نمی‌دهد آدم حتی یک‌بار دزدی کند، اما گفته است مستحب را ترک کنی عیب ندارد، آن کار خیر اضافه است، انجام دادی مزد می گیری و ندادی هم مشکلی نیست،‌ ولی این دو را باید حتماً انجام بدهی، و سه تا چیز بغلش گذاشته که این اطاعت فرمان زمین نماند.

 امر به معروف و نهی از منکر با مراتبش، هر کس دنبال کارش می رود اگر وسط راه دید فردی در ماه رمضان سیگار می‌کشد باید جلویش را بگیرد، بعضی‌ها با زبان درست نمی‌شوند، خدا گفته است بخوابانید و شلاق بزنید، اگر روزه خورد بیست و پنج ضربه شلاق باید به او بزنی، نماز را یک روز ترک کرد بیست و پنج ضربه شلاق دارد، گاهی هم بیست و پنج تا کافی نیست هشتاد ضربه و گاهی هشتاد هم کافی نیست صد ضربه باید بزنی، گاهی هم شلاق کافی نیست کار این‌قدر بزرگ است که باید مجازاتش سنگین باشد تا مردم بترسند لذا چوبه دار می‌گذارند و اعدامش می کنند، این سه تا مال این است که مردم جرأت گناه در جامعه نکنند، چون همه آماده هستند دیگر، همه دلشان می خواهد، اگر این چیزها نباشد همه راه می افتند، این‌که ما می‌­بینیم بیشتر مردم فاسق هستند و به وظایف عمل نمی‌کنند مال همین است که نفس راضی نیست، اما اگر شرایطی در جامعه پیش بیاید مجبوراً ترک می کنند، هنوز آن شرایط پیش نیامده است. اما اگر آزاد باشند همین‌جور مرتباً دنبال ترک واجب و انجام حرام می روند.

 س43: بنده درباره مستحبّات این‌جور فهمیدم تا زمانی که تقوای کسی هنوز می­‌لنگد مستحبّاتی مثل نماز شب و ترک لغو را به هر اندازه که عشق و علاقه دارد برای خودش انجام بدهد؟

 ج: علی ایّ حالٍ آن‌چه خدا گفته این است،‌«انجام واجب و ترک حرام». اضافه کار می­‌خواهی اشکال ندارد اما گفته اگر در اضافه کار بغلش گناه بگذاری من قبول نمی­‌کنم و هیچ فایده ندارد، ثواب می‌دهند چون صحیح عمل کرده‌ای، اما هیچ اثری در رشد ایمان ندارد، پنجاه سال هم این‌جور کار بکنی ایمان آخر پنجاه سالت با اولین روز یکی یا کمتر می‌شود. بخواهی از همه اعمال استفاده رشد ایمان بکنی گناه نباید بغلش بگذاری، خدا این‌جور دستور داده است، که مردم را بیشتر به ترک گناه نزدیک کند. بنابراین اول گناه نکن همه کار خیرت مقبول است ان شاءالله.

 س44: اگر کسی توبه کند بعد از مدتی گناه انجام دهد باز مجدد توبه می کند و این روند ادامه دارد، آیا بعد از توبه تا زمانی که گناه نکرده باتقواست؟

 ج: نه، چون توبه آن است که دیگر گناه نکند، شما که قصد گناه داری، درست نمی‌شود یعنی توبه نکرده ای.

 س45: چرا هر چه تقوای انسان بیشتر می‌شود خداوند زندگی را بر او سخت‌تر می گیرد؟

 ج: برعکس است، زندگی خیلی هم راحت‌تر می‌شود، شما این‌گونه خیال می کنی، وقتی خدا غم و غصه دنیا را از او می گیرد؛ او راحت می‌شود و آرامش پیدا می‌کند.

 س46: آیا به بلاها و مریضی‌ها مبتلی نمی‌شود؟

 ج: فرد با تقوا هم مثل همه می باشد، مگر دیگران بیماری ندارند؟ آلزایمر مال کسان دیگر هم هست، همه سرطان می گیرند. این بیماری‌ها یک کمی هم از گناه است، البته اهل تقوا از بلاهای بزرگ محفوظند.

 س47: آیا تقوا بر حافظه تأثیر دارد؟

 ج: خیلی چیزها بر حافظه اثر دارد، بعضی از گناه‌ها حافظه را ضعیف می‌کند، آدم با تقوا آن گناه را انجام نمی‌دهد لذا حافظه‌اش سالم است.

 س48: آیا فراوانی بارش‌ها دلالت بر افزایش تقوا در جامعه است؟

 ج: نه خیر، این‌ها از وظایف ربوبیت پروردگار متعال است، کافر، مسلمان، فرقی نمی‌کند همه‌ی آن‌ها را باید نان بدهد، و الّا همه آن‌ها می‌میرند و خدا می‌خواهد زنده باشند، شاید بعضی از آن‌ها مؤمن شوند لذا به همه آن‌ها روزی می‌دهد، منتهی گاهی اگر گوش به حرف خدا ندهند با خشکسالی‌های مختصر آن ها را گوشمالی می‌دهد اما اگر ادامه بدهد دیگر همه می‌میرند و خدا نمی‌خواهد همه را بکُشد، بنابراین رویش ننوشته است این باران مال چیست، اما هم کارهای بد اثر دارد و هم کارهای خوب اثر دارد. گاهی کارهای خوب زیاد است یک خورده باران خوب می‌آید و مشکلات کم می‌شود و گاهی به عکس است بارش کمتر می‌شود.

 س49: از آن جا که در معارف اسلام ملاک ارزشمندی تقواست و از طرفی پدر و مادرم با وجود تذکرات در موارد زیادی خلاف تقوا عمل می‌کنند، لذا مدتی است که احساس نفرت نسبت به ایشان در دلم بوجود آمده است، از طرفی می‌دانم که نسبت به شیعه امیرالمؤمنین علیه السلام باید محبت داشت، به خصوص پدر و مادر، حال چه توصیه‌ای می‌فرمایید؟

 ج: شما باید از کار گناهشان بَدَت بیاید، نه از خودشان. گناه که می‌کنند از آن گناه بدت بیاید چون برخلاف نظر خداست، ‌اما از خودشان نه، زیرا عنوان پدری‌اش سر جایش است، عنوان مادری هم محترم است و سر جایش است این را نباید بدت بیاید، اما آن گناهی که انجام می‌دهد از آن باید بدت بیاید.

 س50: نسبت به دیگران هم همین گونه است؟

 ج: بله، هر گناه‌کاری دو بُعد دارد، یکی خودش و یکی گناهش، ما باید از گناهش بدمان بیاید، اما اگر خودش شیعه است از آن نباید بدمان بیاید.

 س51: آیا طلحه و زبیر در زمان رسول(اکرم صلی الله علیه و آله) افراد مؤمن و باتقوایی بودند؟

 ج: مؤمن بودند امّا با تقوا نبودند.

 س52: این‌که گفته‌اند: «زبیرُ منّا اهلَ البیت» با بی‌تقوایی می‌سازد؟

 ج: پیغمبراکرم(ص) حتی کسانی که با زبان مسلمان بودند می‌پذیرفت، چون اول کار اسلام بود و کسی نبود، اگر کسی از کفّار به زبان اظهار شهادتین می‌کرد ولو قلباً بت‌پرست بود، ایشان می‌گفت بیا. این کار دو اثر بزرگ داشت، یکی از افراد دشمن کم می­‌شد و یکی بر مسلمانان اضافه می‌شد و این مطلوب بود، بنابراین این کار ادامه داشت، و این مسلمان های زبانی در محیط اسلام به زندگی ادامه دادند و بعد آن‌هایی که آن کارها را کردند همین‌ها بودند(جریان سقیفه)؛ زیرا زبان مسلمان بود ولی دل هنوز نه،‌ و الّا که اگر زبیر مسلمان واقعی بود شمشیر به روی علی علیه السلام نمی‌کشید.

 س53: نماز شب چه اثری روی تقوا دارد؟

 ج: اگر شما گناه کنی نماز شب هیچ اثری ندارد چون خدا قبول نمی‌کند. وقتی قبول نکرد در بالا بردن ایمان اثری نخواهد داشت. ولی اگر تقوا را مراعات کردی بیشترین خدمت را نماز شب به ایمان انسان و به اصلاح انسان انجام می‌دهد.

 س54: نماز شب خواندن و نخواندن دلیل بر تقوا و عدم تقواست؟

 ج: اگر آدم تقوا داشته باشد معمولاً نماز شب را ترک نمی کند.

س55: در صورت کامل نبودن تقوا و احتمال بروز خطا آیا رفتن به مکه و زیارت فایده ای دارد؟

 ج: بله، باید بروی، همین کارهاست که یواش یواش آدم را تقویت می کند، اگر مکه نروی، نماز نخوانی، مسجد نروی، روز به روز بدتر می‌شوی.

 س56: خدا از بندگانش تقوا خواسته است ولی اولیاء می گویند: اللهم انّی اصعدنی بالتقوی و لا تشقنی بمعصیتک...

 ج: یعنی مقدمات تقوا را خدا می‌دهد دیگر، تقوا یعنی چه؟ یعنی من نگاه حرام نکنم،‌ چشم مال کیست؟‌ نیروی چشم که ببیند از چیست؟ از غذاست، غذا مال کیست؟ این‌ها را خدا به آدم می‌دهد که آن نتیجه را از آن بگیرد.

 س57: برای کسب بصیرت آیا تقوا داشتن کافی است؟

 ج: بله کافی است، زیادتر هم هست.

 س58: آیا علت بی‌بصیرتی بی‌تقوایی است؟

 ج: بله.

 س59: طبق آیه «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً»(54) آیا تنها عامل بصیرت تقواست و این آیه نشانه حصر است؟

 ج: بدون تقوا بصیرت نیست، تقوا یک عملی است که یکی از آثارش بصیرت است، آدم می‌خواهد با تقوا بشود که چه کار بکند؟ می‌خواهد واجب و حرام را یاد بگیرد دیگر،‌ وقتی واجب را انجام بدهد حرام هم ترک کند باتقوا می‌شود، یاد گرفتن واجب و حرام یکی از علائم و نشانه‌های امتیاز حق از باطل است، اگر کسی گناه می‌کند معلوم می‌شود باطل است و فرد با تقوا چون می‌داند آن گناه است طرفش نمی‌رود چون باطل است،‌ حرامی را مرتکب می‌شود می‌فهمم باطل است طرفش نمی‌روم، اولین ملاک بصیرت تقواست، بعد هم در اثر ادامه تقوا خدا فرقان را بیشتر می‌کند و با دیدن باطن اشخاص می‌فهمد این فرد منافق است یا آدم سالمی است.

 س60: اجتناب از گناه(تقوا) مستلزم اراده قوی است، عدّه‌ای این اراده قوی را ندارند، چه چیز در به دست آوردن این اراده به انسان کمک می‌کند؟

ج: یکی از چیزهایی که خدای متعال به همه انسان ها مثل چشم و گوش و دست و پا داده، اراده است، همه دارند و همه هم تمام کارها را با اراده انجام می‌دهند، منتهی اراده دو مورد دارد، گاهی موردش دلخواه انسان است، یک وقت مورد دلخواه انسان نیست، خوشش نمی‌آید، آن جا که دوست دارد اراده را با تمام قدرت پیش می‌برد، آن جا که دوست ندارد همه اراده را خرج نمی‌کند، مشکل این جاست، انسان عادت کرده به یک کارهایی، وقتی می‌خواهد ترکش کند برایش سخت می‌شود، این سختی باعث می‌شود از تمام اراده‌اش استفاده نکند، از پنجاه درصد استفاده می‌کند پنجاه درصد می‌ماند زمین.

والسلام علی عبادالله الصالحین

پی نوشت ها:

1.      دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۶.

2.      مفردات، ص۵۳۰-۵۳۱، واژه وقی.

3.      لسان العرب ج۱۵، ص۴۰۲.

4.      المصباح، ص۶۶۹، واژه وقی.

5.      بقره(۲)آیه ۲.

6.      حجرات(۴۹)آیه ۱۳.

7.      انفال(۸)آیه ۲۹.

8.      طلاق(۶۵)آیه ۳.

9.      همان،همان،آیه ۳.

10.  مائده(۷)آیه ۲۷.

11.  توبه(۹)آیه ۷.

12.  قصص(۲۸)آیه ۸۳.

13.  محمد باقر مجلسى،بحار الانوار،ج ۷۴،ص ۸۶.

14.  عبد الواحد آمدى،غرر الحکم و درر الکلم،حرف‏«الف‏»

15.  مجلسى،بحار الانوار،ج ۷۴،ص ۸۷.

16.  مثنوى معنوى،تصحیح نیکلسون،دفتر اوّل،ص ۲۴.

17.  سوره شعرا آیات 110-105.

18.  سوره بقره آیه 197.

19.  بقره/ 256.

20.  نهج البلاغه،خطبه16.

21.  نهج البلاغه،خطبه113.

22.  نهج البلاغه،خطبه233.

23.  نهج البلاغه،خطبه157.

24.  رجوع شود به کتاب گفتار ماه،جلد اول،سخنرانى دوم،[یا به کتاب ده گفتار].

25.  اعراف/26.

26.  خطبه233.

27.  همان.

28.  سوره زمر(39): آیه 33.

29.  تفسیر القمى: 2/ 249، تفسیر مجمع البیان: 8/ 400، تفسیر نور الثقلین: 4/ 486، حدیث 50 و 51، تفسیر الصافى: 4/ 322، حدیث 33، بحار الأنوار: 35/ 416، حدیث 15 و 16.

30.  شواهد التنزیل: 2/ 181، حدیث 815 ، مختصر البصائر: 163، حدیث 12، بحار الأنوار: 53/ 69، حدیث 66.

31.  تفسیر الدر المنثور: 5/ 328، البحر المحیط: 7/ 412، تفسیر قرطبى: 15/ 256، تفسیر معانى القرآن، نحاس: 6/ 175 و 176، شواهد التنزیل: 2/ 178، حدیث 810 .

32.  سوره مائده(5): آیه 55.

33.  تفسیر العیاشى: 1/ 328، حدیث 139، تفسیر القمى: 1/ 170، الأمالى، شیخ صدوق: 186، تفسیر مجمع البیان: 3/ 362، المناقب، ابن شهرآشوب: 2/ 208 ـ 210، تفسیر جامع البیان: 6/ 389، تفسیر ابن ابى حاتم: 4/ 1162، حدیث 6551، تاریخ مدینة دمشق: 42/ 357، شواهد التنزیل: 1/ 209، حدیث 216، الدر المنثور: 2/ 293، فتح القدیر: 2 / 53، کنز العمّال: 13/ 108، حدیث 36354.

34.  این حدیث شریف در منابع اهل سنّت با تعبیرهاى گوناگونى آمده است. ر.ک: ینابیع المودّه: 1/ 412، حدیث 5، السیرة الحلبیه: 2/ 643، المواقف، قاضى ایجى: 3/ 628، المستدرک على الصحیحین: 3/ 32، تاریخ بغداد: 13/ 19، شواهد التنزیل: 2/ 14، حدیث 636، کنز العمّال: 11/ 623، حدیث 33035.  و از منابع شیعى ر.ک: المناقب، ابن شهرآشوب: 2/ 327، الطرائف: 514، اقبال الأعمال: 2/ 267، کشف الغمّه: 1/ 148، حدیث 102، حلیة الأبرار: 2/ 160، بحار الأنوار: 36 / 165، حدیث 147.

35.  تشیید المراجعات: 3/ 255.

36.  سوره زمر(39): آیه 35.

37.  سوره فتح(48): آیه 2.

38.  طلاق، آیه 2 و 3.

39.  کنزالعمال، ج 3، ص 698، ح 8499; میزان الحکمه، مادّه «تقوا».

40.  اعراف، آیه 96.

41.  وَقَاهَ‏: اللّهُ السُّوءِ (یَقِیهِ‏)(وِقَایَةً) بِالْکَسْرِ حَفِظَهُ و(الْوِقَاءُ) مِثْلُ کِتابٍ کُلُّ مَا وَقَیْتَ بِهِ شَیْئاً وَ رَوَى أَبُو عُبَیْدٍ عَنِ الْکِسَائِى الْفَتْحَ فِى(الوِقَایَةِ) و(الوَقَاءِ) أَیْضاً و(اتَّقَیْتُ‏) اللّه(اتِّقَاءً) و(التَّقِیَّةُ) و(التَّقْوَى‏) اسْمٌ مِنْهُ... المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر ج‏2 ص669.

42.  صرف میر: کتابی در مورد علم صرف در ادبیات عرب می‌باشد که قبلاً جزو دروس طلاب حوزه علمیه بود و هم اکنون به جای آن کتاب صرف ساده قرار تدریس می‌شود.

43.  إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَریماً، اگر دورى کنید از گناهان کبیره که شما را نهى کرده‏اند از ارتکاب آن مى‏پوشانیم از شما گناهانتان را(گناهان صغیره شما را مى‏بخشیم) و در مى‏آوریم شما را در جایگاهى ارجمند(ترجمه سراج) سوره مبارکه نساء آیه31.

44.  پاره‏اى از شب را بیدار باش به نماز که آن زیادتى است براى تو نزدیک است که بدارد ترا پروردگارت در مقامى پسندیده (مقام شفاعت)(ترجمه سراج) سوره مبارکه إسراء آیه 79.

45.  اى کسانى که ایمان آورده‏اید بترسید از(نافرمانى) خدا(ترجمه سراج) سوره مبارکه مائدة آیه 35.

46.  و الهام کرده است بدو ناپاکى آن را و پرهیزکاریش را( ترجمه سراج) سوره مبارکه شمس آیه 7.

47.  بعدالت رفتار کنید که عدالت نزدیکتر است به پرهیزگارى(ترجمه سراج) سوره مبارکه مائدة آیه 8.

48.  قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مَنْ‏ تَزَوَّجَ‏ أَحْرَزَ نِصْفَ دِینِهِ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ فِی النِّصْفِ الْآخَرِ أَوِ الْبَاقِی، کتاب شریف کافی ج‏5  ص329.

49.  إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً، مگر آن کس که(از شرک) برگردد و ایمان آورد و بجا آورد کردار شایسته پس آن گروه بدل مى‏کند خدا بدیهاى ایشان را به نیکوئیها و پیوسته خدا آمرزگار و مهربان است(ترجمه سراج) سوره مبارکه فرقان آیه 70.

50.  بیگمان گرامى‏ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست(ترجمه سراج) سوره مبارکه حجرات آیه 13.

51.  إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ  سوره مبارکه مائدة آیه 27.

52.  بیشک ما ضایع نگردانیم پاداش کسى که نیکوتر است از نظر کردار (ترجمه سراج) سوره مبارکه کهف آیه 30.

53.  ثُمَّ إِیَّاکُمْ وَ تَهْزِیعَ الْأَخْلَاقِ وَ تَصْرِیفَهَا وَ اجْعَلُوا اللِّسَانَ وَاحِداً وَ لْیَخْزُنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ وَ اللَّهِ مَا أَرَى عَبْداً یَتَّقِی تَقْوَى تَنْفَعُهُ حَتَّى یَخْزُنَ لِسَانَهُ.شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة(للصبحی صالح)، 1جلد، هجرت- قم، چاپ: اول، 1414 ق.

54.  اگر بترسید از(نافرمانى) خدا قرار مى‏دهد براى شما هدایتى که میان حق و باطل جدائى افکنید(ترجمه سراج) سوره مبارکه أنفال آیه 29.

دانود فایل PDF

دانلود فایل Word

رمز فایل: 313Naji